Gelukkig zijn er altijd onderzoekers die met liefde, geduld en de juiste distantie het taaie geploeter van citydeals en regiostrategieën observeren. En daar dan zinnige dingen over zeggen. Wat zagen ze in 2020? De meest waardevolle inzichten over samenwerken op een rij.
‘Onze volksaard: iedereen z’n mening en dan inschikken’
Soms is het misschien knap lastig, maar samenwerken zit in ieder geval in onze aard. Dat is het goede nieuws van cultuurhistoricus Herman Pleij. ‘Nederland bestaat vooral uit moeras en blubber, en toch behoren we tot de meest welvarende samenlevingen van de wereld. Niet even, maar al eeuwenlang. Dat komt doordat samenwerken in onze volksaard zit.’
Die volksaard komt voort uit onze samenhorigheidsgevoelens - Pleij: ‘Geen land in de Westerse wereld heeft zo’n hoge verenigingsdichtheid en zoveel festivals.’ En uit onze geschiedenis van handel drijven. Die combinatie heeft gezorgd voor een cultuur waarin iedereen z’n mening mag geven, en daarna komt het moment van inschikken. Net als in de handel.
Pleij: ‘Let maar eens op hoe men elkaar tijdens verkiezingscampagnes uitscheldt in dit land. Voor draaikont en voor leugenaar. Maar dat blijkt later geen probleem te zijn. Men trekt zich in trui en spijkerbroek terug op een landgoed en komt tot een regeerakkoord.’
mp3 | 77,2 MB
‘Samenwerking opleggen, werkt niet; rituelen wel’
Wat heb je te winnen bij een samenwerking? Dat is ook volgens de wetenschappers waar het allemaal begint. ‘Als ik chimpansees, olifanten of wolven wil laten samenwerken, is de kern dat het ze meer moet opleveren dan het ze kost’, zegt gedragsbioloog Patrick van Veen daarover.
En daar gaat het vaak mis, omdat bij mensen samenwerkingen vaak worden opgelegd. Van Veen: ‘Je hebt dan bijvoorbeeld een bestuur en directie die een samenwerkingsplan smeden. Ze komen regelmatig samen, leren elkaar kennen en worden steeds enthousiaster over wat de samenwerking hen allemaal op kan leveren. Vervolgens wordt er een projectteam aangesteld, en worden die geacht om snel resultaten te halen. Het is immers allemaal al beklonken. Maar voor dat projectteam is hetzelfde nodig. Ook zij moeten aan de relatie werken en gezamenlijk overtuigd raken van het wederzijdse belang.’
Een wederzijds belang en werken aan de relatie dus. Waarbij rituelen een vaak onderschat bindmiddel zijn: ‘Bij Bonobo’s is dat seks. Als twee groepen Bonobo’s fuseren, hebben ze eerst een grote orgie. Na vier uur is dat afgelopen, en is de nieuwe groep stabiel.’
‘Ook mensenorganisaties kennen dat. Een groot bouwproject wordt bijvoorbeeld uitgevoerd door een tijdelijke fusie van verschillende specialisten. Daar horen sterke rituelen bij. Denk aan het koffiedrinken en samen lunchen, waarbij iedereen z’n eigen thermoskan koffie meeneemt en klaagt over de koffie van de baas. Vroeger was er de pin-up kalender in de bouwkeet, waarover je kon lachen en foute grappen kon maken. Dat is nu verplaatst naar Whatsapp-groepen.
‘Vaak zijn de intenties goed, maar is de uitvoering ondermaats’
Bedrijfsantropoloog Alfons van Marrewijk benadrukt dat het wederzijdse belang in het begin vaak nog wel genoeg aandacht krijgt, maar vervolgens ondersneeuwt: ‘Tijdens de kick-off is iedereen nog wel benieuwd wie de ander is, en wat diens belangen en ideeën zijn. Maar dan gaat iedereen zelf aan het werk en raakt de betrokkenheid uit zicht.’
‘Vergelijk het met een duikboot: bij de start is er champagne, dan duiken we naar beneden, en pas als het misgaat komt iedereen weer naar boven. Ver afgedreven van elkaar, want iedere partij heeft toch eigen routines, die overal weer net anders zijn. Die duikboten moeten dus veel regelmatiger aan de oppervlakte komen, om te zien waar iedereen heengaat.’
Van Marrewijk benoemt in onderstaand, uitgebreider artikel de vier gespreksvormen die je kunt gebruiken om ook tijdens de samenwerking voldoende te reflecteren met elkaar.
‘Reputatie is ook belangrijk’
Die wederzijdse belangen komen vaak terug. Socioloog Vincent Buskens voegt daar het belang van reputatie aan toe. ‘In een hecht, sociaal netwerk praten mensen met elkaar. Dat zorgt ervoor dat ik een reputatie kan opbouwen bij jou, zonder dat we samen een project doen. Dat is ook de reden dat veel online platforms als Marktplaats, Airbnb en Uber hier ratingssystemen voor opzetten. Met zo’n ratingsysteem krijg je informatie over elkaars reputatie en is er ook een reden om je coöperatief op te stellen. Omdat je wilt dat mensen ook in de toekomst nog met je samen willen werken.'
‘Een goede verbinder weet hoe hij overkomt’
En dan heb je nog de mensen die de boel binnen en tussen die netwerken moeten verbinden. De zogenaamde ‘brokers’. Uit het onderzoek van organisatiewetenschapper Tijs van den Broek blijkt dat deze formele en informele verbinders een cruciale rol spelen bij samenwerkingen.
‘Dat kan een liaison zijn, die daarvoor is aangesteld. Of een directeur, die vanuit z’n functie met verschillende overheden moet overleggen. Maar het kan net zo goed iemand zijn die goed ligt op een ministerie en jaarlijks op een interdepartementale ski-reis gaat.’
‘Een belangrijke vraag daarbij is: wat maakt brokers effectief? We weten bijvoorbeeld dat self-monitors vaak goede brokers zijn. Dat zijn mensen die zich bewust zijn van hoe hun eigen gedrag overkomt op anderen. Zij zijn vaak beter in het leggen van verbindingen tussen diverse groepen.’
‘Vooral de small wins leiden tot grote veranderingen’
‘Bestuurders willen graag dat veranderingen diepgaand, systeembreed én snel zijn. Dat is vragen om het onmogelijke.’ In de ogen van bestuurskundige Katrien Termeer gaat het in de eerste plaats om het maken van kleine, betekenisvolle stappen en het boeken van tastbare resultaten. Omdat die juist grotere veranderingen teweeg kunnen brengen.
Termeer: ‘Zorg voor small wins. Het is een manier om te stoppen met alleen praten, en dingen te gaan doen. Het gaat om overzichtelijke en uitvoerbare ideeën, die wel diepgaand zijn. Daarmee kan sneller begonnen worden, want de risico’s zijn kleiner.’
‘De eerste energiecoöperatie is een voorbeeld. Dat was een relatief kleine, maar wel radicale stap, die uiteindelijk tot veel meer leidt. Dat is iets anders dan laaghangend fruit. De aantallen worden steeds groter en daarnaast verdiepen coöperaties zelf ook. In het begin werden er alleen zonnepanelen gedeeld, nu komen er ook elektrische deelauto’s en denken mensen met elkaar mee over isolatie.’
‘Waardeer het conflict!’
Tijdens haar promotieonderzoek dompelde planoloog Nanke Verloo zich vier jaar onder in conflicten tussen bestuurders, ambtenaren, professionals en burgers. In verschillende steden. Daar kwam ze tot het inzicht dat burgers die zich boos maken, zichzelf vaak snel én krachtig weten te organiseren.
‘Daar zit dus energie in!’, zegt Verloo. ‘Energie die je mogelijk kunt inzetten om situaties te verbeteren. Als het woord “conflict” valt, dan treedt al gauw verkramping op. Maar het is juist een positief woord: uit schuring komt schoonheid.’
